Rác thải nhựa từ lâu đã trở thành một vấn đề môi trường nghiêm trọng tại Việt Nam, đặc biệt ở các đô thị ven biển và các khu vực có hoạt động đánh bắt thủy sản.
Với hàng triệu tấn nhựa được tiêu thụ mỗi năm, trong đó phần lớn không được thu gom và xử lý đúng cách, hậu quả để lại cho biển và hệ sinh thái ven bờ là vô cùng nặng nề. Nếu không hành động ngay từ bây giờ, ô nhiễm nhựa sẽ không chỉ là gánh nặng môi trường mà còn là một lực cản lớn đối với sự phát triển kinh tế bền vững của đất nước.
Tại hội thảo triển khai Chương trình Đối tác hành động quốc gia về nhựa (NPAP) do Bộ Tài nguyên và Môi trường cùng Chương trình Phát triển Liên hợp quốc tổ chức sáng 9/7, đại diện Công ty kiểm toán KPMG dẫn báo cáo của Ngân hàng Thế giới (WB) cho biết, Việt Nam là một trong những quốc gia đóng góp hàng đầu thế giới vào ô nhiễm nhựa đại dương khi liên tục nằm trong số 10 quốc gia hàng đầu về rò rỉ rác thải nhựa.
Theo ước tính của WB, năm 2018, Việt Nam phát thải khoảng 3,7 triệu tấn rác thải nhựa, dự báo đến 2030 con số này là 7,6 triệu tấn. Chỉ có 0,4 triệu tấn trong số này được tái chế, trong khi hầu hết nhựa bị đốt cháy, đổ hoặc chôn lấp. Điều đó có nghĩa là hơn 90% rác thải nhựa hiện nay không được quay trở lại chu trình sản xuất – một con số báo động cho mọi chiến lược phát triển bền vững.
Một báo cáo gần đây do KPMG Việt Nam – chi nhánh của KPMG quốc tế, một trong bốn công ty kiểm toán và tư vấn hàng đầu thế giới – thực hiện, đã đưa ra con số đáng chú ý: Việt Nam sẽ cần đầu tư khoảng 8 đến 9 tỷ USD trong vòng 5 năm tới nếu muốn kiểm soát hiệu quả vấn đề rác thải nhựa. Mục tiêu được đặt ra là giảm ít nhất 43% lượng nhựa rò rỉ ra môi trường và cắt giảm 75% lượng rác thải nhựa ra biển vào năm 2030.
Đây là một bài toán lớn, không chỉ về mặt tài chính mà còn về cơ chế phối hợp, chính sách và ý thức xã hội. Theo các phân tích chuyên sâu, khoản đầu tư này sẽ được phân bổ cho các lĩnh vực chính như: nâng cao hiệu quả tái chế, thay thế nhựa bằng các vật liệu thân thiện với môi trường, hiện đại hóa hệ thống thu gom và phân loại rác, cũng như xử lý rác thải nhựa không thể tái chế bằng các phương pháp thân thiện với môi trường hơn như đốt sinh học hoặc chôn lấp an toàn. Cần hiểu rằng đây không phải là chi phí, mà là đầu tư vào tương lai bền vững.
KPMG Việt Nam không chỉ đưa ra các con số mà còn đề xuất những cải cách có tính chiến lược, trong đó có mô hình trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR – Extended Producer Responsibility).
Theo mô hình này, các doanh nghiệp sản xuất hoặc nhập khẩu sản phẩm nhựa sẽ có trách nhiệm về mặt tài chính và kỹ thuật trong việc thu gom và xử lý các sản phẩm sau khi tiêu dùng. EPR không chỉ là một công cụ quản lý môi trường – nó là nền tảng của nền kinh tế tuần hoàn hiện đại.
Bên cạnh đó, báo cáo cũng đề xuất việc thành lập các cụm công nghiệp tái chế hiện đại tại các vùng kinh tế trọng điểm, đồng thời chính thức hóa vai trò của khu vực phi chính thức – đặc biệt là những người làm nghề thu gom ve chai, nhặt rác – vào hệ thống tái chế quốc gia. Đây là cách để biến một hoạt động “vô hình” thành một phần của nền kinh tế chính thức, vừa đảm bảo hiệu quả, vừa bảo vệ quyền lợi cho những người yếu thế.
Một đề xuất đáng chú ý khác là Việt Nam nên xem xét áp dụng mô hình “đặt cọc hoàn trả” (Deposit Return Scheme – DRS), vốn đã được triển khai thành công ở nhiều quốc gia châu Âu. Theo mô hình này, người tiêu dùng sẽ trả thêm một khoản tiền nhỏ khi mua sản phẩm đóng chai, và khoản tiền này sẽ được hoàn trả khi người dùng đem vỏ chai quay lại điểm thu hồi. Sự đơn giản trong cơ chế này lại chính là chìa khóa của thành công.
Tuy nhiên, để biến những đề xuất trên thành hành động cụ thể, điều quan trọng là cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên: từ cơ quan quản lý nhà nước, cộng đồng doanh nghiệp, tổ chức xã hội dân sự cho đến người dân. Bên cạnh nguồn vốn từ ngân sách nhà nước, cần thu hút thêm các khoản đầu tư từ khu vực tư nhân và các tổ chức tài chính quốc tế. Hành động vì môi trường không thể chỉ dựa vào thiện chí – mà cần dựa vào chính sách, công nghệ và quyết tâm chính trị.
Không chỉ dừng lại ở khía cạnh tài chính và công nghệ, điều quan trọng hơn cả là sự thay đổi trong hành vi tiêu dùng và thói quen sinh hoạt của mỗi người dân. Từ việc giảm sử dụng túi nilon, hạn chế đồ nhựa dùng một lần cho đến việc phân loại rác tại nguồn – tất cả đều góp phần nhỏ nhưng thiết thực vào cuộc chiến chống ô nhiễm nhựa.
Với tiềm lực của mình và sự hỗ trợ từ cộng đồng quốc tế, Việt Nam hoàn toàn có thể chuyển mình từ một quốc gia bị ảnh hưởng nặng nề bởi ô nhiễm nhựa thành một hình mẫu tích cực trong việc xây dựng nền kinh tế tuần hoàn và bảo vệ đại dương. Chúng ta đã chậm – nhưng chưa bao giờ là quá muộn để thay đổi. Nếu bắt đầu từ hôm nay – bằng những hành động cụ thể và sự đồng lòng – chúng ta hoàn toàn có thể giữ lại màu xanh cho biển, và tương lai bền vững cho thế hệ mai sau.
Tiền Hùng
