Biển cả bao phủ hơn 70% bề mặt Trái đất, nhưng trong chương trình học phổ thông, nó lại chỉ chiếm một phần rất nhỏ, thậm chí là bị lãng quên. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, ô nhiễm nhựa, suy giảm đa dạng sinh học và căng thẳng tài nguyên đang ngày càng trầm trọng, việc nuôi dưỡng thế hệ công dân hiểu, yêu và hành động vì đại dương trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.
Loạt bài viết “Giáo dục đại dương trong trường học – Hướng tiếp cận từ nghiên cứu và thực tiễn” từ những nghiên cứu quốc tế và hội thảo giáo dục của Trung tâm Khoa học Đa dạng Sinh học Biển (Canada), một điều rõ ràng được khẳng định: đưa đại dương vào trường học không phải là “thêm một môn học”, mà là thay đổi cách chúng ta kể câu chuyện của tự nhiên, với biển là trung tâm sẽ đưa bạn đọc đến với một hành trình khám phá đại dương qua lăng kính giáo dục: từ các nguyên lý khoa học nền tảng đến những cách tiếp cận sư phạm sáng tạo; từ thực tiễn quốc tế đến tiềm năng triển khai tại Việt Nam.
Đây không chỉ là loạt bài cho nhà giáo hay người làm chính sách, mà dành cho tất cả những ai quan tâm đến tương lai của đại dương – và tương lai của chính chúng ta.
Thay vì chỉ nhìn thấy biển qua bản đồ, học sinh cần được tiếp xúc, tương tác và tham gia giải quyết các vấn đề như rác thải nhựa, suy giảm san hô hay biến đổi khí hậu tại đại dương.
Giáo dục đại dương không còn là lý tưởng – đó là nhu cầu cấp thiết để nuôi dưỡng thế hệ công dân biển.
KỲ 1: KHAI MỞ ĐẠI DƯƠNG – GIÁO DỤC ĐỂ YÊU VÀ BẢO VỆ BIỂN CẢ
“Con người chỉ bảo vệ điều mình yêu, mà ta chỉ có thể yêu khi đã hiểu rõ.”
– Jacques-Yves Cousteau (1910–1997) là một nhà hải dương học, nhà thám hiểm, nhà làm phim tài liệu người Pháp nổi tiếng. Ông là người tiên phong trong nghiên cứu thế giới dưới nước và đồng phát minh ra máy thở dưới nước (aqualung) – tiền thân của thiết bị lặn hiện đại. Cousteau đã sản xuất hơn 120 bộ phim tài liệu, hàng chục đầu sách và nhận được Giải thưởng Hàn lâm Khoa học & Nghệ thuật. Câu nói của ông là tuyên ngôn sâu sắc cho những ai đang làm giáo dục, đặc biệt là giáo dục môi trường.
Đại dương – vùng kiến thức bị lãng quên trong trường học
Chúng ta đang sống trên một hành tinh mà hơn 70% bề mặt là đại dương. Đại dương điều hòa khí hậu, tạo ra hơn một nửa lượng oxy con người hít thở, và nuôi dưỡng một phần lớn sinh kế toàn cầu. Thế nhưng, nghịch lý đang diễn ra là: phần lớn học sinh trên thế giới biết rất ít về biển cả. Tại Việt Nam, khái niệm “giáo dục đại dương” vẫn còn mới mẻ, ít xuất hiện trong chương trình học chính thức và thường bị lướt qua trong vài bài địa lý hoặc sinh học.
Một nghiên cứu toàn cầu chỉ ra rằng: học sinh ngày nay học rất nhiều về rừng, về động vật hoang dã, về núi sông – nhưng rất ít về đại dương, một trong những hệ sinh thái sống còn của Trái đất. Sự thiếu hiểu biết này không chỉ khiến các em xa rời thiên nhiên, mà còn ảnh hưởng đến nhận thức về biến đổi khí hậu, bảo tồn đa dạng sinh học và thậm chí là cả chủ quyền biển đảo.
Khái niệm “giáo dục đại dương” và nhu cầu cấp thiết
Theo UNESCO, giáo dục đại dương (ocean literacy) được định nghĩa là khả năng hiểu rõ tác động của đại dương đối với con người và ngược lại – từ đó có hành động vì sự phát triển bền vững. Khái niệm này bắt nguồn từ nhu cầu cấp bách: đại dương đang đối mặt với nhiều khủng hoảng – ô nhiễm nhựa, suy giảm san hô, axit hóa, khai thác quá mức – trong khi phần lớn dân số không biết hoặc không được chuẩn bị để đối phó.
Giáo dục đại dương không đơn thuần là đưa kiến thức vào sách giáo khoa. Nó là một quá trình hình thành tư duy, cảm xúc và trách nhiệm của công dân toàn cầu, giúp người học hiểu mối liên hệ mật thiết giữa cuộc sống hàng ngày với sức khỏe của biển cả.
Từ hội thảo giáo viên đến chuyển đổi tư duy giáo dục
Tháng 3/2024, Trung tâm Khoa học Đa dạng Sinh học Biển (Marine Biodiversity Science Center – MBSC, Canada) tổ chức một hội thảo kéo dài 4 ngày dành riêng cho giáo viên trung học và tiểu học đến từ các tỉnh ven biển Bắc Mỹ. Đây không chỉ là nơi cập nhật kiến thức khoa học mới nhất về đại dương, mà còn là một “phòng thí nghiệm sư phạm” với hàng loạt mô hình thực hành, dự án tích hợp và công cụ trực tuyến phục vụ giáo dục đại dương.
Một giáo viên tham dự chia sẻ:
“Tôi từng nghĩ rằng giáo dục đại dương chỉ dành cho những lớp học gần biển. Nhưng khi học về dòng hải lưu, hệ sinh thái và mối liên hệ toàn cầu, tôi nhận ra đại dương là câu chuyện của tất cả mọi người, ở bất cứ nơi đâu.”
Tại hội thảo, MBSC trình bày bảy nguyên lý cốt lõi của “Ocean Literacy”, bao gồm:Trái Đất có một đại dương rộng lớn và được kết nối; Đại dương điều hòa khí hậu; Đại dương cung cấp nhiều tài nguyên và dịch vụ sinh thái thiết yếu; Đại dương có ảnh hưởng đến sinh vật sống, và ngược lại; Đại dương chưa được khám phá hết – khoa học về biển còn rất nhiều tiềm năng; Đại dương đóng vai trò trung tâm trong các hệ thống Trái đất; Hiểu biết về đại dương giúp chúng ta đưa ra quyết định đúng đắn.
Đây là những nền tảng để thiết kế bài giảng liên môn – từ khoa học, lịch sử, nghệ thuật đến kỹ năng công dân – một cách sống động, gần gũi, không phụ thuộc vào khoảng cách địa lý với biển.
Việt Nam và khoảng trống trong giáo dục đại dương?
Việt Nam có hơn 3.200km đường bờ biển, sở hữu tiềm năng kinh tế biển lớn và đóng vai trò trọng yếu trong bản đồ đa dạng sinh học biển khu vực. Tuy nhiên, giáo dục đại dương hiện chưa có mặt chính thức trong chương trình giáo dục phổ thông tổng thể. Những đề cập về biển trong SGK hiện nay mang tính rời rạc, chủ yếu nằm ở các môn như Địa lý lớp 6, 8, Sinh học lớp 9 hoặc Khoa học tự nhiên.
Nhiều chuyên gia giáo dục nhận định: thiếu một khung chương trình tích hợp giáo dục đại dương là một khoảng trống lớn, trong bối cảnh nước ta đang hướng tới chiến lược phát triển kinh tế biển bền vững. Việc phổ cập khái niệm “công dân đại dương” trong học đường chính là một bước đi mang tính chiến lược dài hạn, giúp Việt Nam vừa bảo vệ tài nguyên, vừa nâng cao nhận thức quốc tế về quyền lợi trên biển.
Khởi đầu bằng nhận thức – hành động vì tương lai
Giáo dục đại dương không cần bắt đầu bằng những dự án lớn lao hay chi phí cao. Đó có thể là một bài học kể chuyện về vòng đời của một con rùa biển, một tiết học trực tuyến kết nối với tàu nghiên cứu đang đo độ pH nước biển ở Bắc Cực, hay đơn giản là một chiến dịch tái sử dụng nhựa trong trường học. Vấn đề là: phải có chiến lược, tài liệu, cộng đồng hỗ trợ và sự công nhận trong hệ thống giáo dục.
Trong hội thảo của MBSC, các chuyên gia nhấn mạnh: giáo dục đại dương không thể chờ đợi sự thay đổi chính sách từ trên xuống. Các giáo viên chính là những người tiên phong. Và khi học sinh bắt đầu nhìn biển như một phần trong cuộc sống hằng ngày, chứ không chỉ là nơi du lịch, lúc đó sự thay đổi sẽ bắt đầu.
Trong kỳ 2 bạn đọc cùng tìm hiểu chủ đề: Phương pháp giáo dục đại dương- khởi nguồn từ lớp học đến cộng đồng.
Nguyên Hoàng biên soạn từ marinebiodiversity
