Ô nhiễm không khí đang là “sát thủ vô hình” ở nhiều đô thị lớn tại Việt Nam khi bụi mịn PM2.5 thường xuyên vượt ngưỡng an toàn theo khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO).
Tại Tọa đàm “Chung tay bảo vệ bầu trời xanh – Thách thức & Giải pháp”, do Vingroup phối hợp cùng Quỹ Vì Tương Lai Xanh và Cục Môi trường, Bộ Nông nghiệp và Môi trường tổ chức, các diễn giả nhấn mạnh rằng không có “cây đũa thần” để giải quyết ô nhiễm trong một sớm một chiều và giải pháp phải bắt đầu từ kiểm soát nguồn phát thải.
Theo Tiến sĩ Hoàng Dương Tùng, đại diện Mạng lưới Không khí sạch Việt Nam, bản chất ô nhiễm không khí là “khó nhìn thấy, khó nhận biết” và không có ranh giới hành chính rõ rệt, điều này làm cho việc xử lý phức tạp hơn nhiều so với ô nhiễm nước hay rác thải rắn.
TS. Tùng nhấn mạnh rằng “ai cũng vừa là nạn nhân vừa có thể là thủ phạm”, khi mọi nguồn phát, từ khói xe, bụi công trường, khí thải công nghiệp đến việc đốt rơm rạ hay thói quen sử dụng năng lượng trong sinh hoạt, đều để lại “dấu chân” ô nhiễm.
Thực trạng ấy kéo theo hệ quả nặng nề, khi số liệu từ các báo cáo tham chiếu cho thấy số ca tử vong sớm liên quan ô nhiễm không khí ở Việt Nam rất lớn, thiệt hại về sức khỏe và kinh tế là đáng kể, và điều đó đặt ra yêu cầu phải chuyển đổi tư duy từ xử lý phản ứng sang phòng ngừa chủ động.
Chuyển đổi số để chuyển đổi xanh, các chuyên gia đều đồng ý rằng nó không chỉ là khẩu hiệu mà cần thực thi như công cụ để giám sát liên tục, phát hiện sớm và can thiệp kịp thời tại nguồn. Trong giao thông cần thúc đẩy điện hóa phương tiện và áp dụng hệ thống giám sát khí thải, trong đó OBD (On-Board Diagnostics) là hệ thống chẩn đoán gắn trên xe giúp phát hiện lỗi liên quan khí thải và cung cấp dữ liệu cho việc bảo dưỡng kịp thời.
Còn với ngành công nghiệp, minh bạch hồ sơ môi trường điện tử kết hợp với ứng dụng trí tuệ nhân tạo để dự báo rủi ro và cảnh báo sớm sẽ giúp doanh nghiệp xử lý nguy cơ trước khi trở thành sự cố.
Ngành nông nghiệp, việc thay thế thói quen đốt rơm rạ bằng các phương án xử lý phụ phẩm như sản xuất phân hữu cơ, nhiên liệu sinh học hoặc các mô hình kinh tế tuần hoàn sẽ giảm khói độc đồng thời tạo thêm giá trị cho nông dân.
Các diễn giả cũng nhấn mạnh tính liên vùng của ô nhiễm vì nó không dừng ở ranh giới hành chính nên cần cơ chế chia sẻ dữ liệu, tiêu chuẩn khí thải đồng bộ và chính sách hỗ trợ chuyển đổi công nghệ cho địa phương.
Theo đấy, vai trò nhà nước là xây dựng khung pháp lý, vận hành hệ thống giám sát công khai và đảm bảo nguồn lực cho thực thi, còn doanh nghiệp và cộng đồng cần tham gia như các thành tố bổ trợ với mọi đóng góp phải được đo lường bằng dữ liệu minh bạch.
Tọa đàm cũng giới thiệu một số mô hình hợp tác công-tư và chiến dịch cộng đồng nhằm thúc đẩy tiêu dùng xanh, tiết kiệm năng lượng và giảm phát thải; song các diễn giả nhấn mạnh rằng những sáng kiến này cần được gắn với mục tiêu rõ ràng, tiêu chí đánh giá độc lập và dữ liệu công khai để chứng minh hiệu quả trước khi được nhân rộng.
PGS.TS. Nguyễn Đình Thọ, Viện trưởng Viện Chiến lược, Chính sách tài nguyên và môi trường, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, cho rằng để đảm bảo các giải pháp kỹ thuật có thể phát huy hiệu quả trên thực địa, cần có ba điều kiện tiên quyết: chính sách quyết liệt, khung pháp lý rõ ràng và nguồn lực cho thực thi. Ông nhấn mạnh thêm rằng, việc triển khai cần gắn liền với năng lực giám sát và chế tài xử lý để đảm bảo tính tuân thủ.
Bên cạnh đó, bà Nguyễn Thị Thiên Phương, Phó Cục trưởng Cục Môi trường, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, cũng đồng ý rằng công tác quản lý cần đặc biệt chú trọng tới việc triển khai trên thực tế, phải đảm bảo tính tuân thủ của các cá nhân, tổ chức. Bà Phương đề xuất cần gắn chặt các giải pháp với năng lực giám sát chặt chẽ và chế tài xử lý nghiêm minh, từ đó mới đảm bảo các sáng kiến giảm phát thải không chỉ nằm trên giấy.
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO, 2018), hơn 60.000 người tử vong mỗi năm ở Việt Nam do các bệnh liên quan đến ô nhiễm không khí. Báo cáo “Vietnam Country Climate and Development Report” do Ngân hàng Thế giới công bố năm 2022 và các ước tính từ nghiên cứu Global Burden of Disease (IHME) cho thấy con số này có thể lên tới khoảng 70.000 ca mỗi năm trong những năm gần đây. UNICEF (2024) cũng cảnh báo ô nhiễm không khí làm giảm tuổi thọ trung bình của người Việt khoảng 1,4 năm và gây thiệt hại kinh tế hơn 13 tỷ USD, tương đương gần 4% GDP.
Những con số này cảnh báo rằng hành động phải được thực hiện ngay lập tức, có kế hoạch và lộ trình rõ ràng, với các chỉ số đánh giá cụ thể do tất cả các bên liên quan chịu trách nhiệm.
Và như TS. Hoàng Dương Tùng đã khẳng định, “đừng chậm trễ”, vì hành động càng sớm thì tổn thất về sức khỏe và kinh tế cho xã hội càng được giảm thiểu.
Trung Nguyên
