Ánh nắng sớm của biển Đông chiếu qua từng đợt sóng nhẹ lăn tăn, mang hương mặn trên từng lớp không khí. Trong khoảnh khắc ấy, biển không chỉ hiện lên như một cảnh vật sống động mà còn như một nhịp tim rung động trong lòng người.
Đối với nhiều cá nhân từng chứng kiến bình minh trên biển hoặc chơi đùa dưới chân sóng, cảm xúc ấy không hề phai nhạt theo thời gian – trái lại, nó lớn dần, kết nối sâu với sự nhân hậu, trách nhiệm và cả hành động bền bỉ vì môi trường đại dương.
Nghiên cứu khoa học ngày càng khẳng định rằng chính “sự bất giác cảm xúc” ấy là nơi sinh ra hành vi bảo vệ tích cực biển cả. Không phải ngẫu nhiên mà những cộng đồng có gắn bó mạnh mẽ với biển thường tiên phong trong hoạt động làm sạch bờ, giám sát vi phạm môi trường, hoặc vận động người thân giảm sử dụng nhựa. Họ hành động không vì luật pháp ép buộc, cũng không đơn thuần vì lợi ích vật chất, mà vì “trái tim nói với trái tim”: khi biển là bạn, chúng ta sẽ hết mình gìn giữ.
Ở New Zealand và Canada, một số chương trình giáo dục đã vượt ra khỏi bốn bức tường của lớp học. Học sinh được đưa xuống bờ biển, được trực tiếp nhặt vỏ sò, tạo lưới chắn rác, tìm hiểu sức sống của rạn san hô. Những buổi sáng cùng cô giáo ra cửa biển, cảm nhận nước lên chân, nghe câu chuyện ngư dân về nghề khai thác bền vững đã kích hoạt nơi sâu xa trong mỗi đứa trẻ một cảm xúc mãnh liệt – cảm xúc về mối liên kết mạnh mẽ với đại dương. Và chỉ khi đó, thay vì nói suông về bảo vệ biển, các em trở thành những đứa trẻ tự nguyện gom rác, giữ cảnh quan, khéo léo lan tỏa tinh thần bảo tồn tới gia đình và làng xóm.
Tại Việt Nam, những mô hình tương tự dù còn nhỏ lẻ nhưng đang mở ra hy vọng mới. Trường phổ thông ven biển Khánh Hòa đã đưa môn sinh vật biển thành tiết học trải nghiệm – học sinh tự quan sát sinh vật khi thủy triều lên, thu vỏ ốc, ghi chép những sinh vật nhỏ dưới mưa nắng ven nước. Cù Lao Chàm, Bình Định và Bình Thuận đang kết nối “du lịch trải nghiệm – bảo tồn” để khuyến khích du khách tự tay nhặt rác, trồng hành lang cỏ biển hoặc tham gia trò chơi giáo dục môi trường ngay trên biển. Không phải để họ cảm thấy tội lỗi, mà để họ cảm nhận được: Tôi có mối quan hệ với nơi này và tôi có thể bảo vệ nó.
Có thể nói, cảm xúc là hạt giống vô hình gieo vào lòng mỗi người, để rồi ngày càng lớn lên thành những hành động thiết thực. Nghệ thuật cũng góp phần làm giàu trải nghiệm, khi hàng loạt dự án như “kiến trúc từ rác biển”, tượng gió trên bãi biển, kết nối vùng ven biển trở thành nơi tổ chức triển lãm, múa rối, kể chuyện thương thiên nhiên. Khi nghệ sĩ dựng nên một “bức tranh từ rác” cao ngang người trên cát, người xem không chỉ nhìn bằng mắt mà còn cảm nhận bằng con tim: họ động lòng, và đoạn đường từ cảm xúc đến hành động lập tức bắt đầu.
Dù vậy, vẫn còn thiếu một “mạng lưới cảm xúc biển” mang tính hệ thống tại Việt Nam. Nhiều người dù sống gần biển nhưng lại thờ ơ với môi trường, bởi họ chưa có trải nghiệm cá nhân đủ sâu – chưa từng được đưa đến biển để học bằng da thịt, bằng tiếng sóng và bằng ký ức.
Chính vì vậy, để nhân rộng giá trị từ cảm xúc đến hành động, chúng ta cần xây dựng các chương trình:
- Giáo dục trải nghiệm giữa biển cho học sinh từ bậc tiểu học đến đại học, không chỉ trong môn học mà là trải nghiệm thường niên.
- Du lịch cộng đồng kết hợp hành động bảo vệ: không chỉ thưởng ngoạn mà còn trồng giống thủy sản, kiểm tra chất lượng nước, tham gia làm sạch vùng đầm phá.
- Không gian nghệ thuật biển – văn hóa biển đặt tại bãi tắm cộng đồng, nơi du khách và dân địa phương tham gia dự án tạo tranh từ vỏ sò, sắp đặt điêu khắc từ lá cây mặn.
- Mạng lưới “đại sứ biển” xuất phát từ từng địa phương, gồm ngư dân, du khách, giáo viên, nghệ sĩ… với vai trò kết nối, tạo ra chuỗi hoạt động bảo vệ kéo dài, không bị gián đoạn sau sự kiện ban đầu.
Chỉ khi cảm xúc trở thành động lực, và lòng yêu biển được nuôi dưỡng bằng trải nghiệm, chúng ta mới có thể xây đắp những hành vi bảo vệ đại dương không mang tính phong trào, mà là sự chọn lựa bền vững mang giá trị nhân văn sâu sắc. Và biển – vốn sống mạnh mẽ qua bao đời – sẽ tiếp tục truyền cảm hứng về tình yêu, nghĩa vụ và gắn kết sâu sắc giữa con người với không gian tự nhiên rộng lớn ấy.
Điểm hẹn Kỳ 4: Trong Kỳ 4, chúng ta sẽ khám phá cách để biển trở thành không gian công cộng tinh thần, nơi cộng đồng tự tổ chức, cùng kiến tạo và giám sát tài nguyên biển, qua các dự án nghệ thuật, quy hoạch đô thị xanh ven biển, và phương thức giáo dục tập thể.
Kỳ 1: Biển làm gì cho ta: Từ cảm xúc đến hành trình cá nhân và bản sắc văn hóa
Kỳ 2: “Tôi là ai khi đứng trước biển?” – Bản sắc môi trường và danh tính đại dương
Nguyên Hoàng biên soạn
