Vịnh Nha Trang từng được mệnh danh là một trong những vùng biển đa dạng sinh học nhất Việt Nam, nổi bật với hệ sinh thái rạn san hô phong phú bậc nhất.
Tuy nhiên, chỉ trong vòng hơn hai thập kỷ, diện tích rạn san hô nơi đây đã giảm đến gần 70%. Thực trạng đáng báo động này không còn là cảnh báo đơn lẻ từ giới khoa học, mà đã hiện diện rõ ràng dưới đáy biển – nơi từng rực rỡ sắc màu, nay chỉ còn lại những bãi đá trắng xám như “nghĩa địa dưới nước”.
Một tín hiệu báo động từ tự nhiên
Theo kết quả nghiên cứu mới nhất do Trung tâm Nhiệt đới Việt – Nga công bố vào đầu năm 2024, tổng diện tích san hô ở khu vực phía Nam Vịnh Nha Trang đã giảm từ 275,7 hecta (năm 2002) xuống còn 84,3 hecta (năm 2024) – tương đương mất gần 70% diện tích trong vòng 22 năm.
Dữ liệu được thu thập từ ảnh vệ tinh độ phân giải cao, kết hợp khảo sát đáy biển thực địa và phân tích bằng thuật toán trí tuệ nhân tạo (AI), đã xác định rõ mức độ tổn thương của các rạn san hô theo từng vùng.
Những khu vực từng là “lá phổi xanh” dưới nước như Bãi Trũ, Mũi Nam, Vũng Me… nay gần như không còn sự sống. Khung san hô trắng toát, tảo hại phủ kín, lớp đá vôi bị lộ thiên – tất cả tạo nên khung cảnh tĩnh mịch và tê tái nơi đáy biển.
San hô chết dần không chỉ vì biến đổi khí hậu
Nghiên cứu cũng cho thấy thực trạng san hô biến mất không phải là hậu quả từ một nguyên nhân đơn lẻ, mà là kết quả cộng hưởng từ nhiều áp lực kéo dài suốt hơn hai thập kỷ. Trước hết, quá trình đô thị hóa và phát triển du lịch ven biển thiếu kiểm soát đã khiến môi trường sống của san hô bị xáo trộn nghiêm trọng.
Từ năm 2002 đến 2016, hàng loạt công trình resort, cảng du lịch và khu vui chơi giải trí mọc lên ven các đảo và dọc bờ vịnh, đi kèm với hoạt động san lấp, xây dựng, nạo vét đã trực tiếp phá hủy hàng trăm hecta rạn san hô tự nhiên.
Thứ hai, lượng nước thải chưa qua xử lý và trầm tích từ đất liền đổ ra biển ngày càng nhiều, đặc biệt qua các cửa sông như sông Cái và sông Tắc.
Dòng nước đục, mang theo kim loại nặng và chất hữu cơ, làm giảm đáng kể khả năng quang hợp của tảo cộng sinh trong san hô – vốn là yếu tố sống còn giúp san hô tồn tại.
Thứ ba, trong giai đoạn 2017–2019, vùng biển này còn đối mặt với hiện tượng bùng phát sao biển gai (Crown-of-Thorns Starfish) – loài sinh vật ăn san hô có tốc độ sinh sản nhanh. Khi các loài cá săn mồi tự nhiên bị khai thác cạn kiệt, quần thể sao biển gai không còn bị khống chế, gây thiệt hại lớn cho hệ rạn vốn đã suy yếu.
Và cuối cùng, tác động từ biến đổi khí hậu ngày càng rõ rệt. Những đợt nắng nóng kỷ lục kéo dài khiến nhiệt độ nước biển tăng cao, gây ra hiện tượng tẩy trắng hàng loạt.
Trong khi đó, tần suất và cường độ bão mạnh gia tăng từ năm 2002 đến nay đã khiến các rạn gần bờ chịu tổn thương vật lý nghiêm trọng, không còn khả năng tự phục hồi.
Ngân hàng gene cuối cùng
“San hô ở Vịnh Nha Trang đang chết dần, và ở một số nơi, quá trình đó đã kết thúc từ lâu,” nhóm chuyên gia từ Trung tâm Nhiệt đới Việt – Nga nhận định trong báo cáo khoa học vừa công bố.
Những hình ảnh được chụp dưới đáy biển cho thấy một vùng sinh cảnh im lặng – không cá, không động vật rạn, chỉ còn lại lớp đá vôi khô trắng – những chứng tích cuối cùng của một hệ sinh thái từng trù phú.
Tuy nhiên, không phải mọi cánh cửa đã khép lại. Một số khu vực ở phía Đông Hòn Mun – nơi dòng chảy vẫn giữ được độ trong và chưa bị phá vỡ bởi phát triển nhân tạo – cho thấy dấu hiệu phục hồi.
Đây có thể là những “ngân hàng gene cuối cùng” cho nỗ lực tái tạo rạn san hô tại vịnh nếu được bảo vệ nghiêm ngặt và quản lý đúng cách.
Cần một chiến lược khẩn cấp và bền vững
Bảo vệ rạn san hô Vịnh Nha Trang lúc này không thể chỉ dựa vào mô hình dự án ngắn hạn hay hành chính hóa việc bảo tồn.
Khi những khối san hô hóa trắng nằm im lặng dưới lòng biển, đó là tiếng chuông báo động từ tự nhiên.
Chúng ta có thể làm ngơ – hoặc chọn hành động, ngay từ hôm nay.
Theo các chuyên gia, điều cấp thiết là xây dựng một chiến lược dài hạn, trong đó có sự tham gia của cộng đồng ngư dân địa phương, các tổ chức khoa học, doanh nghiệp và cả khách du lịch.
Việc kiểm soát quy hoạch ven biển, xử lý triệt để nguồn nước thải, đồng thời khôi phục lại cân bằng sinh học trong đại dương là những bước đi không thể trì hoãn.
Đặc biệt, việc áp dụng công nghệ viễn thám kết hợp trí tuệ nhân tạo – như cách mà Trung tâm Nhiệt đới Việt – Nga đang thực hiện – có thể trở thành công cụ quan trọng trong giám sát sự biến đổi của san hô theo thời gian thực, giúp đưa ra các phản ứng kịp thời và hiệu quả hơn trong công tác bảo tồn.
Nguyên Hoàng
