Dưới ánh nắng rực rỡ trải dài trên các bãi biển Việt Nam, thật khó tin rằng dưới làn nước xanh ấy lại ẩn chứa hàng triệu tấn rác thải nhựa – những thứ tưởng chừng như vô tri lại đang trở thành mối đe dọa lớn đối với đại dương và sự sống nơi đây.
Mỗi năm, theo báo cáo của Ngân hàng Thế giới, Việt Nam thải ra khoảng 3,1 triệu tấn rác nhựa, trong đó từ 280.000 đến 730.000 tấn bị cuốn trôi ra biển – phần lớn không qua xử lý, gây ô nhiễm nghiêm trọng đến hệ sinh thái biển.
Tuy nhiên, trong làn sóng ô nhiễm đang gia tăng ấy, một hướng đi mới đã và đang định hình: biến rác nhựa thành tài nguyên tái chế thông qua mô hình kinh tế tuần hoàn. Không còn chỉ là vấn đề xử lý chất thải, tư duy mới này giúp con người tiếp cận rác nhựa như một nguồn vật liệu có giá trị, nếu được thu gom, xử lý và tái sử dụng đúng cách.
Một vòng đời mới cho nhựa
Tư duy kinh tế tuần hoàn không chỉ dừng lại ở việc sản xuất và tiêu dùng, mà tập trung vào việc kéo dài vòng đời sản phẩm, tái sử dụng nguyên liệu và hạn chế tối đa việc xả thải ra môi trường.
Đối với nhựa – đặc biệt là nhựa đại dương – mô hình này bắt đầu từ việc thu gom rác trên biển hoặc bờ biển, sau đó phân loại, làm sạch, và đưa vào các quy trình tái chế cơ học hoặc hóa học.
Theo một nghiên cứu đăng tải trên website của Trung tâm Đa dạng sinh học Biển Canada (Marine Biodiversity Canada, 2024), nhựa thu gom từ biển có thể được tái chế thành sợi vải, vật liệu xây dựng, hoặc bao bì thân thiện với môi trường.
Khi một chiếc vỏ chai không còn là rác, mà trở thành sợi vải cho thời trang, một viên gạch lát đường hay món quà du lịch, đó không chỉ là sự chuyển hóa vật chất. Đó là một sự chuyển đổi trong tư duy, nhận thức và hành động – điều kiện tiên quyết để hướng đến một nền kinh tế bền vững, một đại dương sạch, và một Việt Nam xanh hơn mỗi ngày.
Một số công nghệ hiện đại thậm chí đã phân hủy nhựa trở về dạng phân tử gốc – cho phép sản xuất lại nhựa chất lượng cao như mới. Điều này không chỉ giúp giảm thiểu ô nhiễm mà còn mở ra một thị trường mới cho các sản phẩm tái chế.
Những ai đang làm nên mô hình này?
Để vận hành một hệ sinh thái tuần hoàn như vậy, không thể thiếu sự tham gia của nhiều bên: từ chính quyền, doanh nghiệp, các tổ chức xã hội, đến người dân. Nhà sản xuất cần thiết kế bao bì dễ tái chế, người tiêu dùng cần phân loại rác tại nguồn, trong khi chính phủ đóng vai trò định hướng chính sách và xây dựng hạ tầng hỗ trợ.
Tại Việt Nam, những nỗ lực này đang bắt đầu tạo nên hiệu ứng tích cực. Chẳng hạn, tổ chức PRO Vietnam – một liên minh của các tập đoàn như Coca‑Cola, PepsiCo, Nestlé – đang phối hợp với chính quyền địa phương xây dựng hệ thống thu gom bao bì đã qua sử dụng và tái chế tại chỗ. Trong khi đó, các doanh nghiệp như Tetra Pak cũng đã đầu tư vào công nghệ tái chế hộp giấy và nhựa phức hợp ngay tại Việt Nam.
Một ví dụ điển hình khác đến từ Phú Quốc, nơi một dự án thử nghiệm đã trang bị cho ngư dân các túi thu gom rác trên tàu. Rác sau khi cập cảng được chuyển về nhà máy để phân loại và tái chế, trong đó có nhiều loại nhựa được tái sinh thành đồ lưu niệm du lịch – vừa tạo sinh kế, vừa làm sạch biển.
Giá trị bị đánh rơi
Dù tiềm năng là vậy, một thực tế đáng tiếc là phần lớn giá trị từ rác nhựa tại Việt Nam vẫn đang bị lãng phí. Báo cáo của Tổ chức Tài chính Quốc tế (IFC) cho thấy chỉ khoảng 33% rác nhựa tiêu chuẩn được tái chế, còn lại phần lớn bị chôn lấp hoặc xả ra môi trường. Tính riêng lượng nhựa không được tận dụng, Việt Nam đang mất đi khoảng 2,2–2,9 tỷ USD mỗi năm – một con số không hề nhỏ đối với một nền kinh tế đang phát triển.
Nguyên nhân chủ yếu nằm ở thiếu hệ thống phân loại rác hiệu quả, công nghệ xử lý còn lạc hậu, và mức độ nhận thức cộng đồng về tái chế chưa đồng đều. Nhiều địa phương vẫn còn phụ thuộc vào làng nghề tái chế thủ công, tiềm ẩn nguy cơ ô nhiễm thứ cấp và không đảm bảo hiệu suất.
Chính sách vào cuộc
Để thúc đẩy chuyển đổi sang kinh tế tuần hoàn, Việt Nam đã và đang ban hành nhiều chính sách mạnh mẽ. Luật Bảo vệ Môi trường 2020 quy định rõ yêu cầu phân loại rác tại nguồn, và hướng đến cấm sử dụng nhựa dùng một lần tại các đô thị từ năm 2030.
Bên cạnh đó, Chiến lược quốc gia về Kinh tế Tuần hoàn đến năm 2035 đã được phê duyệt, nhấn mạnh việc tận dụng tài nguyên tái chế, giảm phát thải và thúc đẩy mô hình sản xuất bền vững.
Một điểm sáng trong chính sách là cơ chế trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR), yêu cầu các doanh nghiệp phải thu hồi hoặc tài trợ cho việc xử lý bao bì sản phẩm do mình đưa ra thị trường. Cơ chế này đã bắt đầu triển khai thí điểm với các ngành hàng như thực phẩm đóng gói, đồ uống và mỹ phẩm.
Cộng đồng cùng hành động
Song song với chính sách và công nghệ, yếu tố con người vẫn là trung tâm. Nhiều chương trình giáo dục môi trường đã được đưa vào trường học, từ các hoạt động đổi rác lấy quà, thi sáng tạo sản phẩm tái chế, đến tổ chức các buổi dọn rác bờ biển. Tại Đà Nẵng, học sinh các cấp tham gia chiến dịch “Hành trình thứ hai của rác”, trong đó các em được hướng dẫn phân loại, hiểu về nhựa và học cách tái chế sáng tạo.
Những nỗ lực nhỏ ấy đang âm thầm tạo ra thế hệ công dân xanh, với ý thức sâu sắc về trách nhiệm bảo vệ môi trường và sự gắn kết với biển cả quê hương.
Thách thức còn đó – nhưng không thể đứng yên
Dĩ nhiên, hành trình chuyển đổi này không hề dễ dàng. Việt Nam vẫn cần đầu tư mạnh vào công nghệ tái chế, cải thiện hệ thống thu gom, và mở rộng sự tham gia của doanh nghiệp nhỏ – những mắt xích còn yếu trong chuỗi tuần hoàn.
Tuy nhiên, chính trong những thách thức ấy lại ẩn chứa cơ hội: cơ hội để phát triển nền kinh tế xanh, tạo công ăn việc làm mới, và hơn hết – bảo vệ môi trường sống cho thế hệ tương lai.
Nguyễn Tuân
